Biết ơn mình
BS Đỗ Hồng Ngọc
Ngay từ thuở nhỏ ta được dạy nói cảm ơn khi ai đó giúp mình. Lời
cám ơn không phải để xã giao mà thật sự biểu lộ lòng biết ơn chân thành của
mình đối với người đó. Thế nhưng có lẽ chưa bao giờ ta được dạy nói cảm ơn ta
vì nhiều khi ta coi chuyện cảm ơn mình là một điều gì đó lố bịch, kỳ cục, không
cần thiết! Trái lại nhiều khi ta còn có khuynh hướng nói xấu mình, bất mãn với
mình, thậm chí… nguyền rủa mình. Trên mười năm giữ mục Phòng mạch trên báo Mực
Tím, tôi nhận được rất nhiều thư của các em ở tuổi mới lớn kêu ca về hình thể
mình về nhan sắc mình và sỉ vả mình một cách không thương tiếc! Nhiều em viết
“muốn tự tử”, “muốn chết đi cho rồi”, “không còn muốn sống nữa”… chỉ vì có vài
vết mụn trứng cá hoặc tàn nhang trên gương mặt, một vài vết sẹo ở chân hoặc thấy
mình không đẹp trai bằng người mẫu, không có số đo như của các hoa hậu!
Nhiều người lớn tuổi cũng vậy. Nhìn vào gương mỗi ngày thấy mình
già đi với những dấu chân chim ở đuôi mắt, vết hằn ở khóe miệng, nếp nhăn nhúm
ở bàn tay… đã không thể chấp nhận được mình, đã âu sầu buồn bã, có người
phải vào Thẩm mỹ viện căng da mặt, bơm tay để hy vọng giữ mãi vẻ trẻ trung. Có
lần trong một lớp học, tôi đề nghị các sinh viên mô tả hình ảnh người già trong
gia đình thì họ đều nói đến da mồi tóc bạc, mắt mờ tai lãng, miệng móm răng
rung, chậm chạp lẩm cẩm… Nhưng ai già mà không da mồi tóc bạc? Sống lâu thì
phải già chứ sao!
Xây dựng hình ảnh về chính mình (self image) rất quan trọng, nếu
đó là một hình ảnh tích cực nó sẽ giúp cho mình tự tin hơn và từ đó ảnh hưởng đến
“môi trường” xung quanh; còn nếu là một hình ảnh tiêu cực thì sẽ rất không hay.
Có món đồ dùng nào mà xài vĩnh viễn đâu, ngay cả những máy móc
tinh xảo được làm bằng những thứ kim loại tốt nhất. Gần đây thấy trên báo quảng
cáo một cái tủ lạnh cũ của Thụy Sĩ rằng đã được xài đến 20 năm mà vẫn còn chạy
tốt. Như vậy nhiều người trong chúng ta có thể vỗ ngực nói rằng mình đã “xài”
đến sáu bảy chục năm mà hãy còn ngon đó chứ! Vậy ta phải biết ơn mình nhiều
hơn.
Hãy thử xem bộ xương. Cơ thể ta có trên hai trăm cái xương lớn
nhỏ được ráp nối với nhau để thành một khung xương, hoạt động được là nhờ các
khớp, cũng đã xài được hằng mấy chục năm trời mà chẳng phải bơm dầu trét mỡ gì
cả. Vậy mà nó vẫn làm việc trơn tru, êm rơ, chỉ khi ta tích tuổi, lớn tuổi rồi
nó mới bị đau nhức chút đỉnh thì cũng phải thôi! Nhiều khi chỉ vì từ nhỏ ta đã
không biết chăm sóc bộ xương đã làm cho nó bị lệch lạc đi như bị vẹo cột sống ở
tuổi học đường, hoặc ăn những thức ăn làm cho các chất hoạt dịch giữa các khớp
bị đơ cứng lại. Ngay ở giai đoạn chấm dứt tuổi dậy thì, bộ xương đã hình thành
với khối lượng xương cố định, chủ yếu là do di truyền nhưng cũng một phần do
dinh dưỡng. Nếu biết quan tâm, thì ngay từ nhỏ đã phải được bồi dưỡng tốt để
xương phát triển đầy đủ. Người lớn tuổi dễ bị loãng xương, dễ bị té ngã, đưa
đến gãy xương, trật khớp. Nhìn một cành khô và một cành tươi thì biết. Cành
tươi khó gãy vì vỏ dày, gỗ dai, nếu gãy cũng thường gãy dập; còn cành khô thì
vỏ mỏng, gỗ dòn, khi gãy dễ gãy lọi. Nghiên cứu cho thấy người lớn tuổi, sau
tuổi 65, rất dễ bị té ngã. Nữ dễ bị hơn nam. Ngoài những chuyện gãy xương, trật
khớp, rách cơ, dập phần mềm… còn có những biến chứng gần xa khác như viêm phổi,
loét da, do phải nằm bất động trong một thời gian lâu dài. Phụ nữ sau
tuổi mãn kinh tình trạng loãng xương càng gia tăng do Estrogen của buồng trứng
đã giảm. Phụ nữ dễ bị té, gãy xương nhiều gấp ba lần so với nam giới. Để giảm
bớt nguy cơ té ngã ở người lớn tuổi, cần quan tâm tới môi trường sống của họ.
Chẳng hạn các cầu thang trong nhà sao cho dễ đi, không trơn trợt, bậc thang
đều, ánh sáng đầy đủ. Tuổi già mắt kém, cảm giác về độ chênh không còn chính
xác, phản xạ chậm, cơ chế điều hòa vận động giảm nên rất dễ té. Một số loại
thuốc như thuốc ngủ, thuốc an thần càng làm tăng nguy cơ. Người lớn tuổi vẫn
cần phải tích cực vận động – tập dưỡng sinh, đi bộ, chơi thể thao chẳng hạn –
để tăng tính linh hoạt của các khớp và giúp cho cơ duy trì sự dẻo dai. Ăn
uống cần tăng cường thêm Calci, Vitamin D. Người ít vận động hoặc phải nằm một
chỗ, tình trạng loãng xương càng xảy ra nhanh. Thuốc lá và rượu góp phần tăng
tốc. Việc sử dụng Estrogen để bù đắp phải được hướng dẫn và kiểm soát chặt chẽ
bởi các bác sĩ chuyên khoa. Điều đáng để ý là một người khi lớn tuổi bị té ngã
một lần thì về sau thường sợ hãi, ít dám vận động, do vậy mà sự phối hợp giữa
thần kinh cơ càng kém, lại càng dễ bị té ngã những lần sau. Sự bảo bọc quá đáng
của người thân trong gia đình càng làm cho người già thêm mau suy yếu.
Rồi thử xem bộ máy tuần hoàn của ta. Nếu biết rằng mỗi ngày trái
tim ta đã phải co bóp cả trăm ngàn lần để đẩy một khối lượng máu khoảng 7000kg
không ngừng nghỉ, kể cả lúc ta ngủ, đi vào một hệ thống mạch máu giăng mắc mà
chỉ riêng hệ thống vi mạch nếu nối lại đã dài hàng trăm ngàn cây số (hơn gấp
đơi chu vi tri đất) để nuôi cơ thể, ta mới thấy sức hoạt động của bộ máy tuần
hoàn tuyệt vời đến thế nào! Có cái máy bơm nào làm việc liên tục với khối lượng
như vậy hằng bảy tám chục năm trời mà không phải thay pin, không phải
chùi rửa gì cả? Vậy mà chẳng những ta không nhớ, không biết ơn nó, nhiều khi ta
còn hành hạ nó, đầu độc nó, buộc nó nhảy tưng lên với những chất như rượu, trà,
cà phê, thuốc lá… Chất nicotine trong thuốc lá chẳng hạn, chẳng những buộc nó
phải làm việc nhanh lên mà còn lại co thắt các mạch máu nuôi dưỡng nó, làm cho
nó bị thiếu dưỡng khí. Ta lại còn đầu độc tinh thần nó bằng cách luôn rên
rỉ “Một trái tim khô, một trái tim mùa đông” hay hất hủi nó: “ngày rời
Paris anh đã để quên con tim”… Thật ra một trái tim bình thường làm việc âm
thầm bền bỉ đến nỗi ta tưởng như không có nó. Lúc nó lên tiếng “nhắc nhở” thì
đã rắc rối rồi! Cho nên có một trái tim lành mạnh thật hạnh phúc mà nhiều khi
ta không biết!
Còn mạch máu của ta cũng giống như những ống nước vậy. Khi ống
nước còn mới thì nó dẻo dai, co giãn dễ dàng, không có chuyện gì xảy ra, còn
ống nước đã cũ thì khô cứng lại, độ thun giãn kém đi. Ở người cao tuổi, các
mạch máu cũng dễ cứng hơn nên huyết áp dễ bị tăng cao. Huyết áp cao quá có thể
gây ra những tai biến. Tăng huyết áp phải được theo dõi chữa trị đến nơi đến
chốn. Ngoài ra nếu trong máu có nhiều chất mỡ (thường gọi “máu lộn mơ”) thì các
chất này sẽ đóng cứng trong lòng mạch làm cho đường kính nhỏ lại gây tắc nghẽn
mạch. Bệnh tiểu đường càng làm gia tăng tình trạng tắc nghẽn này và do vậy mà
các chuyên gia về “Già học” đều khuyên ta bớt ăn đường, bớt uống rượu, bớt ăn
muối, bớt ăn mỡ, không hút thuốc ….
Rồi thử
xem buồng phổi của ta. Đó là nơi ta trao đổi không khí để sống. Người ta có thể
nhịn đói vài ba tuần, nhịn khát mươi ngày nhưng không thể nhịn thở quá năm
phút. Thiếu oxy (dưỡng khí) chừng năm phút thì các tế bào não sẽ bị hủy hoại,
không phục hồi được nữa. Có lẽ vì không khí không phải mất tiền mua nên ta
thường coi như không hề có nó. Ta vẫn thở mỗi phút giây mà không nhận thấy
không khí là cần! Có một buồng phổi hoạt động tốt ta chẳng hề quan tâm, thậm
chí chẳng hề biết đến nó, cho đến lúc nó khò khè cò cử thì lúc đó ta mới thật
sự hốt hoảng. Một vị thiền sư ghi câu này lên vách: “Việc phải làm hôm nay: thở
vào, thở ra, thở vào…”. Có vẻ thật tức cười và có vẻ như đó là chuyện của thiền
sư. Còn ta, ta có trăm công ngàn việc để làm có đâu chỉ thở vào thở ra như vậy.
Nhưng thử nghĩ xem, nếu ta ghi một câu ngược lại: “Việc phải làm hôm nay: không
thở vào, không thở ra, không thở vào…” thì chuyện gì sẽ xảy ra! Cho nên nghĩ
cho cùng thở là một điều quan trọng. Nhiều người trong chúng ta coi chuyện thở
nhẹ như… lông hồng. Nói chung chúng ta thường không biết thở, không thèm thở,
nhất là những lúc làm việc hăng say gần như quên thở hoặc những lúc có những
cảm xúc mạnh như lo lắng, giận dữ ta cũng thường quên thở, nín thở. Thở
là một phản xạ tự động nhưng ta lại có thể kiểm soát được hơi thở, nhịp
thở, khác hẳn với các cơ chế tự động khác như của quả tim, mạch
máu, dạ dày, gan ruột… hoạt động hoàn toàn ngoài ý muốn của ta. Cho nên ta có
thể luyện thở được. Buồng phổi của ta có khoảng 300 triệu phế nang tức là túi
phổi nhỏ, là nơi tiếp xúc trao đổi không khí giữa phổi với hệ thống mao mạch
chuyển O2 vào máu và đưa CO2 cùng những khí độc khác ra khỏi cơ thể. Trải rộng
các phế nang ra, ta có một diện tích rộng hơn 80m2, lớn như một phòng học. Mỗi
khi ta hít phải không khí ô nhiễm, bụi khói, vi khuẩn, thì lớp không khí ô
nhiễm đó sẽ tràn ngập lên toàn bộ diện tích của phế nang. Khi còn là một thai
nhi trong bụng mẹ thì buồng phổi ta xẹp lép – trong bụng mẹ ta không cần thở
bằng phổi – nhưng ngay khi được sinh ra thì tiếng “khóc chào đời” chính là phản
xạ để không khí tuôn vào hai lá phổi làm nở bung các phế nang ra giúp ta hình
thành hoạt động hô hấp, thiết yếu cho sự sống. Thử tưởng tượng người lính nhảy
dù tung mình ra khỏi phi cơ mà cánh dù không bung ra được thì chuyện gì sẽ xảy
ra. Khi còn là những lá phôi thì phổi và da có cùng nguồn gốc, do vậy mà sau
này khi gặp lạnh tự nhiên ta sinh ra ho hen, đặc biệt người cao tuổi dễ bị viêm
phổi do lạnh. Hệ thống hô hấp không chỉ có phổi mà còn có mũi, họng, thanh
quản, khí quản cùng các cơ hô hấp mà cơ hoành là cơ trọng yếu nhất. Ở mũi chúng
ta chẳng hạn có một hệ thống mao mạch dày đặc để sưởi không khí, làm cho không
khí ấm lại trước khi vào phổi. Gặp lạnh, ta sẽ bị ách xì, sổ mũi, nghẹt mũi vì
các mao mạch trương nở. Dùng thuốc nhỏ mũi có chất co mạch, teo mạch thì sẽ dễ
thở trong chốc lát sau đó còn khó thở hơn và lâu dần sẽ bị lệ thuộc vào thuốc.
Ta thường thấy có những người lúc đang đi trên đường hoặc đang hội họp, làm
việc, bỗng ngước mặt nhìn trời như tìm vần thơ, thực ra là đang nhỏ vài giọt
thuốc vào mũi hoặc hít hít một cái ống thuốc giúp thông mũi. Không phải vô cớ
mà người lớn tuổi thường khoác một chiếc khăn quàng cổ khi ra đường vì khi gặp
lạnh chiếc khăn quàng sẽ giúp làm ấm mũi.
Những
người cao tuổi còn khỏe mạnh, sáng suốt, làm việc không biết mệt là những người
biết thở. Họ có những phương pháp “bí truyền” thường được gọi là dưỡng sinh,
khí công. Có khi ta còn đọc được những câu có vẻ huyền bí như “đưa hơi xuống
huyệt đan điền…”. Thực ra không có gì là bí hiểm cả mà hoàn toàn có cơ sở sinh
học. Ta biết cơ hoành là cơ hô hấp chính nằm vắt ngang giữa bụng và ngực,
“phụ trách” 80% khối lượng hoạt động hô hấp. Cơ hoành di chuyển lên xuống như
một cái piston trong lồng ngực làm cho buồng phổi nở rộng hoặc thu hẹp thể
tích. Mỗi khi cơ hoành di chuyển 1 cm thì thể tích lồng ngực sẽ tăng giảm 250
ml không khí. Mà cơ hoành có thể di chuyển từ 1cm đến 7cm, do đó một
người biết sử dụng cơ hoành để thở thì có thể làm tăng khối lượng không
khí vào ra từ 1 đến 1,5 lít không khí so với người khác. Do vậy khi ta hít sâu
thì cơ hoành bị đẩy xuống đến tận dưới rún, nơi được gọi là huyệt đan điền. Như
vậy “đưa hơi xuống huyệt đan điền” thực chất là hít sâu đẩy cơ hoành lên xuống
mạnh hơn, cơ hoành di chuyển rộng hơn, nhờ đó sự thông khí sẽ tốt hơn.
Các nhà chuyên môn tính toán nếu ta thở chậm và sâu bằng cơ hoành thì lượng
không khí vào phổi sẽ tăng gấp đôi khi ta thở nhanh mà cạn. Càng lớn tuổi cơ
hoành càng làm biếng, nên người lớn tuổi cần luyện thở, tập dưỡng sinh, thì
cơ hoành mới sẽ làm việc tốt hơn.
Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) thường gặp ở người lớn tuổi,
làm cho họ dễ mệt mỏi, hụt hơi, cũng như bệnh giãn phế quản làm cho ho khạc rất
nhiều mỗi sáng. Ngày càng có nhiều người bị ung thư phổi do hút thuốc lá. Nhiều
người già bị lao là nguồn lây bệnh trong gia đình mà không biết, nên cần phải
có sự kiểm tra thường xuyên hai buồng phổi của mình. Người lớn tuổi thường
thích đi dạo dưới bóng cây, thích trồng hoa kiểng, thích ở một nới thông thoáng
là bởi vì ở đó có nhiều dưỡng khí hơn. Ban ngày, cây xanh nhả ra dưỡng
khí, nên đi dạo dưới bóng cây ta được hít thở không khí trong lành, cảm giác nhẹ
nhàng, sảng khoái. Cây xanh là người bạn thiết của mỗi chúng ta. Giữ môi trường
trong sạch, không ô nhiễm, tạo nhiều cây xanh bóng mát, gần gũi với thiên
nhiên, tập thở đúng phương pháp, tránh thuốc lá… là những cách tốt nhất để biết
ơn buồng phổi của ta vậy.
