Chủ Nhật, ngày 13 tháng 11
năm 2016
MỘT ĐIỀU KHÓ TRÁNH
Sau bốn thập kỷ định cư tại Mỹ, nhiều người Việt chúng ta sử dụng
tiếng Mỹ thành thạo trong đời sống hàng ngày cũng như trong công ăn việc làm.
Cũng vì vậy mà khi nói tiếng Việt với nhau tại quê hương mới này, chúng ta có
khuynh hướng “chêm” khá nhiều tiếng Mỹ vào ngôn ngữ mẹ đẻ của mình. Trong các
câu chuyện xã giao, trong báo chí, và ngay cả trong văn chương nữa, sự giao
thoa giữa hai ngôn ngữ Việt và Mỹ là một hiện tượng tự nhiên và khó
tránh.
Các tiệm ăn mới khai trương thường không tính tiền nước uống cho
thực khách và diễn đạt ý tưởng ấy bằng nhóm chữ Free nước ngọt. Kỳ
diệu thay, nhóm chữ nàydùng cú pháp Mỹ rất chỉnh: tĩnh từ free mô
tả danh từ nước ngọt được trịnh trọng đặt trước danh từ
ấy! Vài tiệm phở có sáng kiến bán phở làm sẵn cho người mua mang về nhà, và
quảng cáo thứ phở đó là Phở to go. Khỏi phải nói, nhóm
chữ này cũngđúng cú pháp Mỹ luôn!
Người viết được đọc trên báo chí một bài thơ vui của tác giả
Nguyễn Phú Long, trong đó tiếng Mỹ thoải mái sánh vai cùng tiếng Việt. Mời quý
bạn thưởng lãm bài thất ngôn tứ tuyệt “mang hai dòng ngôn ngữ” được sáng tác để
mừng tân xuân buồn tẻ nơi hải ngoại:
Xe thư bưu điện đến
rồi đi,
Ngoài coupons ra chả có gì.
Bạn tới chúc xuân khui nước ngọt,
Buy one ngoài chợ get one free.
HIỆN TƯỢNG ĐẠI ĐỒNG
Hiện tượng giao thoa ngôn ngữ của chúng ta thực ra là một khuynh
hướng đại đồng. Mọi sắc tộc di dân khác tại xứ này đều “chêm” tiếng Mỹ vào
tiếng mẹ đẻ của họ, chẳng khác gì chúng ta cả. Khả năng sáng tạo của bộ óc loài
người trong cách sử dụng hai ngôn ngữ thoải mái bên nhau để truyền thông hữu
hiệu thực là thần kỳ.
Các ngữ học gia tại Mỹ ngày nay mệnh danh hiện tượng giao thoa
ngôn ngữ ngoạn mục này là code-switching và phản bác những
lời phê bình lỗi thời lên án người sử dụng nó là cẩu thả, lai căng, hoặc
hỗn loạn trí tuệ. Trái lại, họ cho rằng những người có khả năng cho hai ngôn
ngữ hòa hợp với nhau một cách hữu hiệu là những người thực sự đã làm
chủ được cả hai ngôn ngữ ấy, và khi cần thiết (như khi giao dịch với một cá
nhân đơn ngữ) họ dư khả năng sử dụng chúng một cách “tinh tuyền” không pha
trộn chút nào.
Người ta từng ví von một cá nhân “đơn ngữ” (monolingual) như một
ca sĩ chỉ có thể đơn ca, một cá nhân “song ngữ” (bilingual)” như một ca sĩ có
thể một mình song ca, và một cá nhân “đa ngữ” (multilingual) như nhạc trưởng
một ban hợp ca!
LÝ DO CỦA CODE-SWITCHING
- Tiếng Việt không có ngữ
vựng hoặc thành ngữ thỏa đáng để diễn tả một ý niệm mà chúng ta đã quá
quen trong tiếng Mỹ. Thí dụ, khi còn ở quê nhà trước 1975, lúc bị bệnh không đi
làm được, chúng ta đâu có gọi điện thoại vào sở để “cáo ốm” được? Thành ra, khi
diễn tả ý niệm đó trong cuộc sống hiện tại, chúng ta liền cho thành ngữ rất
tiện dụng của người Mỹ là call in sick giao duyên ngay
với tiếng Việt mến yêu, để nẩy sinh ra câu “Bữa nọ mình bịnh quá, đi làm hết
nổi, thành ra phải call in sick rồi nhờ người ta đưa đi
bác sĩ đấy!”
Những từ ngữ chuyên môn như software, blueprint, email, workshop,
những công thức ngắn gọn để chào hỏi, chúc tụng, cảm tạ, hoặc chia tay trong
tiếng Mỹ như hello, good morning, sorry, congratulations, thank
you, bye cũng rất được chúng ta chiếu cố và sẵn
sàng chêm vào tiếng nói chúng ta một cách tự nhiên.
- Code-switching là một cách ngăn
chặn không cho người khác “nghe lóm” chuyện riêng tư của mình. Chẳng hạn, hai
người Việt đang tâm sự với nhau bằng tiếng Mỹ trong thang máy mà chợt thấy một
người Mỹ đứng bên cạnh có vẻ tò mò lắng nghe. Họ bèn chuyển câu chuyện buồn ấy
sang tiếng Việt để được “yên tâm” hơn: “My wife has asked for a divorce since I
lost my job last year, you know … Đã mất việc rồi lại sắp mất cả vợ nữa,
tôi chẳng còn thiết sống, anh ạ.”
- Yếu tố Mỹ chêm trong tiếng Việt
là một cách gián tiếp nói lên một mối liên kết giữa những người
“đồng hội đồng thuyền” với nhau. Người viết biết chắc nhiều Việt kiều áo gấm về
làng khi gặp nhau tại quê cũ thế nào cũng “pha” ê hề ng họ là những “người Mỹ gốc
Việt” chính cống sáng giá lắm đấy, chứ không phải là đồ bỏ đâu: “Hey guys,
are you from Little Saigon, too? Sẽ stay tại Huế bao lâu?”
Các người Mỹ gốc Việt tranh cử vào các chức vụ công quyền mà
không chêm tiếng Việt vào tiếng Mỹ khi tiếp xúc với cử tri đồng hương thì khó
mà lấy được phiếu bầu của họ: “When I get elected as mayor of this city, kính
thưa bà con cô bác, I will do my best to serve the needs of elderly folks
in our dear cộng đồng…”
- Yếu tố Mỹ trong tiếng Việt cũng
cho thấy người nói sắp chuyển sang một thái độ mới, như để cảnh
giác người nghe. Này nhé, khi thấy sắp đến giờ đi học mà đứa nhỏ còn nằm dài
trên giường, người mẹ song ngữ Việt-Mỹ có thể phát ngôn: “Này cu Tý, gần bảy
giờ sáng rồi đấy nhá. Ngủ nhiều rồi mà. Now get up!” Nghe bà
mẹ hiền đang nói tiếng Việt rồi bà bất chợt chuyển sang tiếng Mỹ ở câu cuối
cùng thì cu Tý, dù có lì lợm đến mấy, chắc cũng phải nhảy ra khỏi giường tức
khắc!
CHÊM TIẾNG MỸ VÀO CHỖ NÀO TRONG CÂU?
- Các danh từ, động từ, tĩnh từ Mỹ
có thể được chêm vào chỗ phù hợp trong câu: “Chị ơi, em đang depressed quá
vì em và boyfriend vừa split rồi!”
- Các số từ, giới từ, liên từ Mỹ không
thể chêm vào câu Việt. Không ai nói: “Tôi
nghĩ fifteen ngày nữa việc này mới xong.” || “Làm ơn dẫn con
chó ấy acrosscon đường dùm tôi!” || “Although Lan
nghèo, cô ta rất hạnh phúc.”
- Các từ ngữ thông dụng tiếng Mỹ
thường được chêm vào đầu hay cuối câu: “As a matter of fact, nó vừa đến
thăm tôi hôm qua mà.” || “Tay ấy thì xạo hết chỗ nói rồi, you know.”
- Trong một câu kép (compound
sentence) hoặc một phức hợp (complex sentence), tiếng Mỹ có thể chiếm nguyên
một mệnh đề trong đó: “You can drink coffee, nhưng tôi sẽ uống nước
trà.” || “Nếu mà anh mệt, please stay home tomorrow!”
Người viết mạn phép “chêm” tiếng Mỹ vào trong phần kết luận dưới
đây. Rất mong quý bạn đọc không nghĩ là người viết ôm đồm
nhiều ngoại ngữ quá cho nên đã bị “tẩu hỏa nhập ma” rồi:
“Code-switching giữa
hai ngôn ngữ Việt và Mỹ là một natural phenomenon, cho nên
chúng ta chẳng phải worry gì cả về issue này, OK? Vả
lại, cái habit chêm tiếng Mỹ vào tiếng Việt này nó khó quit lắm!
Quý bạn cứ try your best nói tiếng Việt “tinh tuyền” về politics hoặc jobs trong
một bữa cơm gia đình mà coi. It will be a pain, tin tôi
đi!”
