Tác giả: Trần Đăng Hồng, PhD
Đối diện với đại dịch ở Hoa Bắc mà Vũ Hán là tâm điểm,
dân chúng toàn cầu đang lo ngại, đặc biệt là ở Việt Nam, “Sơn thủy tương liên,
Lý tưởng tương thông, Văn hóa tương đồng, Vận mệnh tương quan” (Sông núi liền
nhau, Lý tưởng hòa nhau, Văn hóa như nhau, Định mệnh tựa nhau) cùng đường biên
giới với Trung quốc dài 1.281 km. Bất cứ nơi đâu, hể chính quyền càng không minh
bạch, dân chúng càng không tin tưởng chính quyền, và đối diện với thần chết,
người dân phải tự bảo vệ lấy mình, gia đình mình. Vì thiếu hiểu biết, dân chúng
có thể có những hành xử phản ứng thái quá, hay có những sai lầm mà hậu quả dẫn
đến những cái chết oan uổng có thể tránh được.
Hiện nay, trên báo chí Việt Nam có đăng rất nhiều biện
pháp y tế cho mỗi cá nhân tự phòng vệ mình, một cách chung chung.
Trong bài viết này, tác giả muốn giải thích những vấn
đề khoa học căn bản, và một khi thấu hiểu, có thể tự mình cứu lấy mình và gia
đình hay cộng đồng nơi mình sinh sống.
Trong môi trường vật lý nơi ta sống gồm không khí, nước,
thức ăn, v.v. đều có mầm bệnh như bụi bậm, khí độc, phấn hoa, bào tử nấm
(spore), vi khuẩn (bacteria), siêu vi khuẩn (virus), v.v. có thứ vô hại, có thứ
độc hại, có thứ siêu độc. Hiện nay, ai ai cũng quan tâm về coronavirus
covid-19, một loại virus cực mạnh đang gây đại dịch ở tỉnh Hoa Bắc, Trung Quốc,
mà Vũ Hán là tâm điểm xuất phát. Virus Covid-19 đã lan nhiễm rất nhanh chóng khắp
toàn cầu, hiện nay là 29 quốc gia (ngày 20/2/2020) chỉ sau một tháng kể từ khi
dịch xuất hiện ở Vũ Hán (khoảng tháng 12/2019). Trong bài này, tác giả chú trọng
đến yếu tố lây nhiễm virus Covid-19.
1. HỆ SỐ TRUYỀN NHIỄM (Index Case R0)
Người mang mầm bệnh truyền nhiễm sang người khác gọi
là “superspreader” (người-siêu-truyền-nhiễm).
Cơ Quan Y Tế Quốc Tế (WHO) tính toán Hệ số truyền nhiễm
(Index Case R0) của dịch Covid-19 hiện nay là R= 2.7, biến thiên giữa 2.7 và 3,
theo cách tính của Dr Amesh Adalja, thuộc Đại học Trung Tâm An Ninh Y Tế thuộc
Đại học Johns Hopkins (Johns Hopkins University Center for Health Security) và
cũng là hội viên cao cấp của Hiệp Hội Bệnh Truyền Nhiễm Hoa Kỳ (Infectious
Disease Society of America).
Hệ số này mô tả vận tốc truyền nhiễm bệnh từ 1 người
cho một số lớn người khác trong một thời gian, Chẳng hạn, trong dịch MERS tại Đại
Hàn năm 2015, từ 1 người đi du lịch ở Trung Đông khi về nhà đã lây 186 ca nhiễm
trong vòng 60 ngày (tài liệu 1). Hệ số truyền nhiễm do Coronavirus MERSCoV ở Đại
Hàn được tính là R0 = 2,5 – 7, đầu tiên R0 = 4.04 tại Pyeongtaek St. Mary’s
Hospital và R0 = 5 tại Samsung Medical Center (tài liệu 2).
Nếu người siêu-truyền-nhiễm mang virus có R0< 1 thì
sự truyền nhiễm không đáng kể.
Tuy nhiên, R0 > 5 (như ở Đại Hàn) sự truyền nhiễm rất
nhanh. Trong trường hợp này, chỉ cần 10 phút đứng gần bệnh nhân, hay 2 phút nói
chuyện với bệnh nhân cũng đủ bị lây nhiễm coronavirus MERS-CoV (tài liệu 2).
Hệ số truyền nhiễm của đại dịch SARS tại Trung quốc
năm 2003 là R0 = 2.75, và đại dịch Covid-19 hiện nay R0 = 2.7 (biến thiên 2,7
và 3). Như vậy, coronavirus Covid-19 có cường độ lan nhiễm bằng SARS 2003 tại
Trung quốc, nhưng kém hơn MERS 2015 ở Đại Hàn. Trong trường hợp với Covid-19,
chỉ khoảng 15 phút tiếp xúc với bệnh nhân siêu-truyền-nhiễm, hay mặt đối mặt với
bệnh nhân có bệnh chưa trầm trọng trong 2 giờ cũng đủ bị nhiễm bệnh (tài liệu
4).
2. AI LÀ NGƯỜI DỄ THÀNH “SIÊU-TRUYỀN-NHIỄM”
Có người khó nhiễm bệnh, có người dễ nhiễm bệnh, hay
trở thành “người siêu-truyền-nhiễm” do nhiều yếu tố. Thứ nhất là do bản chất
sinh học: người có khả năng để virus sinh sôi nẩy nở nhanh chóng, hay do dòng
virus mãnh liệt có bản chất sinh sôi nẩy nở dễ dàng và nhanh chóng nên dễ dàng
lây bệnh cho người khác, hay người với hệ miễn nhiễm có vấn đề, sức đề kháng yếu,
lâu bình phục, nên có thời gian dài để virus phát tán rộng dễ lây bệnh cho nhiều
người từng tiếp xúc. Một yếu tố khác là bệnh nhân tiếp xúc cùng lúc với đám
đông (như ở chợ, hội thảo, hội hè, v.v.) nên có cơ hội phát tán virus cho đám
đông chung quanh (tài liệu 3).
Tuổi thọ của virus lâu hay ngắn tùy vào yêu tố môi trường,
quan trọng nhất là ẩm độ không khí, kế là nhiệt độ không khí (chi tiết ở phần
3). Độc tính (Virulence) mạnh nhất là từ lúc mới được sinh sản và giảm dần, đến
một lúc không còn khả năng gây bệnh. Ngoài ra, phải có một số lượng virus tối thiểu
dính vào cơ thể, hay phải có một thời gian sinh sôi nẩy nở để có đủ một số lượng,
virus mới có thể làm người bệnh. Nếu là người có sức đề kháng yếu với virus có
độc tính cao, có thể làm bệnh nhân có triệu chứng sau 3 ngày. Nếu bệnh nhân có
sức đề kháng mạnh, virus có độc tính yếu, hay cần thời gian để sinh sôi tới một
số lượng tối thiểu để gây bệnh, người bệnh có thể 14 hay 24 ngày mới có triệu
chứng.
Như vậy, để tránh bệnh, điều kiện trước nhất là con
người phải có sức khỏe với sức đề kháng cao, phải tránh tiếp xúc với người có
tiềm năng bệnh
3, VIRUS SỐNG BAO LÂU TRONG MÔI TRƯỜNG ?
Hiện giờ, chưa ai rõ chính xác là virus có tuổi thọ
bao lâu. Cơ quan y tế chỉ nói chung chung là virus có thể sống sót trên mặt cứng
ít nhất là 48 giờ hay hơn và tùy theo môi trường.
Trong suốt cuộc đời nghiên cứu trên 30 năm, tác giả được
cơ may phát triển mô hình toán học để tiên đoán tuổi thọ của hạt giống (để tồn
trữ, kể cả tồn trữ cho ngân hàng hột giống), hạt phấn của cây, bào tử (conidia,
gây bệnh côn trùng diệt nạn cào cào châu chấu ở Phi châu). Tuy chưa có nghiên cứu
về tuổi thọ của vi khuẩn và virus, nhưng có thể dựa theo các định luật chung của
tạo hóa dành cho các sinh vật sống không cần nước (anhydrous) như hạt giống, hạt
phấn, bào tử, vi khuẩn và virus để suy đoán. Mỗi loài đều có tuổi thọ dài ngắn
khác nhau, nhưng chúng cùng san sẻ những đặc tính chung, theo một qui luật có
thể định lượng qua các mô hình toán học. Tác động của nhiệt độ (temperature,ºC)
và ẩm độ hạt (moisture content), hay ẩm độ không khí (atmospheric relative
humidity) lên tuổi thọ đều giống nhau ở mỗi loài:
· Càng
lạnh, tuổi thọ càng lớn, theo một qui luật y hệt nhau, tỉ lệ theo cấp parabole
lủy thừa 2 (CHT2 + CQT), CH và CQ là hằng số riêng biệt của mỗi loài
· Ẩm
độ (moisture, %, theo chất tươi) càng khô, tuổi thọ càng lớn, gia tăng theo cấp
độ logarithm (log10).
· Ẩm
độ tương đối của không khí (Relative humidity, %) càng thấp thì tuổi thọ càng
gia tăng.
· Tuổi
thọ cao nhất khi hạt giống, hạt phấn, bào tử có ẩm độ tương đương với 10% ẩm độ
tương đối của không khí (RH).
· Tất
cả các sinh vật sống không cần nước nói trên đều có cùng chung công thức toán học:
Log10 = KE – CW*m – CH*t – CQ*t2 Công thức (1)
V= Ki – P/ Công thức (2)
Theo đó, KE, CW, CH và CQ là hằng số của mỗi loài, m
là ẩm độ của hạt, hạt phấn, hay bào tử (%, theo trọng lượng chất tươi, fresh
weight), t là nhiệt độ bách phân (ºC), R là ẩm độ tương đối của không khí (%),
Ki là trị số của KE ở thời điểm 0, P là thời gian (ngày), V là tuổi (đơn vị
probit).
Đối với hạt giống, CH =0.0329; CQ= 0.000478
Đối với bào tử Beauveria bassiana, công thức tính (tài
liệu 5).
V (probit) = 6.3965 – 3.05*log10m – 0.0295*t –
0.00081*t2 Công thức (3)
m là ẩm độ bào tử (%, chất tươi) được tính theo công
thức (4) (tài liệu số 6):
m = 2.426 + 0.338*R – 0.035*t – 0.007*R2 – 0.00081*R*t
+ 0.000077*R3 +0.000013*R2*t Công thức (4)
Ẩm độ không khí (R%) và nhiệt độ t (ºC) trung bình
tháng của các thành phố trên thế giới (Vũ Hán, Tokyo, Seoul, London, Cairo, Hà
nội, Nha Trang, Sài Gòn và Singapore) tìm từ Google Search vào thời điểm tháng
2/2020.
Bảng 1: Tính tuổi thọ của bào tử Beauveria bassiana
theo công thức (3)
|
Thành phố
|
t
(ºC)
|
R
(%)
|
M
(%)
|
Log10
|
P50
(ngày
|
P84
(ngày)
|
|
Vũ
Hán
|
6
|
76
|
20.8
|
2.1713
|
950
|
800
|
|
Tokyo
|
11
|
66
|
15.6
|
2.336
|
1385
|
1170
|
|
Seoul
|
7
|
62
|
14.2
|
2.636
|
2769
|
2338
|
|
London
|
6
|
82
|
24.8
|
1.9387
|
555
|
470
|
|
Cairo
|
23
|
46
|
9.4
|
2.319
|
1334
|
1120
|
|
Hà
Nội
|
20
|
82
|
24.6
|
1.2414
|
111
|
94
|
|
Nha
Trang
|
26
|
73
|
18.6
|
1.2119
|
104
|
86
|
|
Sài
Gòn
|
35
|
75
|
19.5
|
0.43504
|
17.4
|
14.7
|
|
Singapore
|
29
|
84
|
26
|
0.54257
|
22.3
|
18.8
|
|
Phòng
lạnh
|
25
|
60
|
12.9
|
1.7698
|
376
|
318
|
Giải thích: Dựa vào công thức (4) để tính ẩm độ m (%)
từ nhiệt đô t (ºC) và ẩm độ R (%) của mỗi thành phố. Thay thế trị số m và nhiệt
độ t vào công thức (3) để tính log10, và từ đó tính trị số , rồi P50 và P84.
P50 là thời gian (ngày) kể từ lúc tuổi thọ ban đầu (100%, tức Ki= 6.3965) tụt
xuống 50%, và P84 là thời gian (ngày), từ tuổi thọ ban đầu tụt xuống 84%. Sở dĩ
không tính tuổi thọ đến ngày bào tử chết, vì lúc này bào tử chỉ là bụi, không
gây bệnh được. Độ độc hay độc tính (virulence) mạnh nhất là từ 100% đến 84%,
sau đó độ độc giảm nhanh, và khi dưới <50% thì khả năng gây bệnh rất thấp.
Bởi vì, không có nghiên cứu bằng mô hình toán học cho
virus, nên không tính được tuổi thọ của virus qua các công thức toán học. Vì vậy.
chỉ suy đoán qua tính tương đối, dựa theo định luật chung của tạo hóa cho các
vi sinh vật sống trong điều kiện sinh học thiếu nước (anhydrous biology) như hạt,
phấn hoa, bào tử.
Theo bảng 1, yếu tố ẩm độ không khí ảnh hưởng đến tuổi
thọ nhiều hơn yếu tố nhiệt độ. Và, nếu các trị số P50 và P84 trong bảng này rất
cao, có nghĩa là bào tử không chết trong các điều kiện môi trường đó, như vậy bệnh
vẫn tiếp tục truyền nhiễm cho tới khi gặp môi trường không thích hợp cho sự sống.
Vào tháng 7, nhiệt đô trung bình ở Vũ Hán là 26ºC, ẩm độ 80%, thì P50= 54 ngày,
và P84= 45 ngày, lúc đó chắc chắn độ lây nhiễm giảm nhưng chưa biết là dịch có
chấm dứt không.
Nếu lấy P50 của Vũ Hán (P50 = 950 ngày) làm chuẩn môi
trường dễ nhiễm bệnh để so sánh, thì Seoul (2798), Tokyo (1385) và Cairo (1334)
có môi trường dễ gây nhiễm bệnh hơn Vũ Hán lần lượt 2.9, 1.45, 1.4 lần.
London có môi trường lây nhiễm chỉ bằng 60% của Vũ
Hán.
Nếu so sánh Hà Nội (P50= 111) với Vũ Hán, thì môi trường
ở Hà Nội chỉ bằng 11% độ lây nhiễm của Vũ Hán. Vùng Vĩnh Phúc biết có bị lây
nhiễm, nhưng không rõ ở mức độ thực sự như thế nào (vì yếu tố thiếu minh bạch).
So với Hà Nội, thì Nha Trang có độ lây nhiễm (P50=104)
ngang ngữa với Hà Nội, nghĩa là vùng Hà Nôi (Vĩnh Phúc) đã có lây nhiễm thì
vùng Nha Trang cũng có khả năng lây nhiễm tương tự.
So sánh Sài Gòn (P50= 17.4) với Hà Nội (P50=111), khả
năng lây nhiễm bệnh ở Sài Gòn chỉ bằng 15% của Hà Nội.
Độ lây nhiễm ở Sài Gòn (P50= 17.4) ngang ngữa với
Singapore (P50=22.3). Vào ngày 20/2/2020, tổng số người lây nhiễm bệnh ở
Singapore là 81. Hàng năm có khoảng 3.62 triệu người Tàu từ Trung quốc du lịch
Singapore, và đó là nguồn lây nhiễm chính ở Singapore.
Ở trong phòng lạnh có an toàn không? Tại Sài Gòn, nhiệt
độ trong phòng điều hòa không khí thường là 25ºC, và ẩm độ không khí khoảng R=
60% trong khi bên ngoài ẩm độ 80%. So với ngoài trời ở vùng Sài Gòn, sống trong
phòng lạnh (P50 = 376) có nguy cơ truyền nhiễm 22 lần nhiều hơn.
BẠN CÓ NÊN QUÁ LO SỢ?
Tuy lây nhiễm rất nhanh, nhưng coronavirus Covid-19 chỉ
làm chết người dưới 3%. Người chết đa số là người có sức đề kháng yếu như người
già, người đang có bệnh khác (như ung thư, ho lao, tiểu đường, v.v.) hay người
trẻ bị bệnh không được chửa trị sớm.
Virus truyền từ người-qua-người do dính phải đồm, nước
mũi, nước miếng, mồ hôi, chất thải của bệnh nhân, mặc dầu người này chưa có triệu
chứng bệnh rõ rệt (trong thời gian ủ bệnh). Tốt nhất là tránh tiếp xúc trực tiếp
với người nghi có bệnh. Nếu cần phải tiếp xúc, không nên bắt tay, ôm hôn, v.v.
và đứng cách xa hơn 2 m, để tránh đàm, nước mũi, nước miếng văng phải khi họ
ho, nhảy mũi, nói chuyện hay khạc nhổ.
Nếu bạn khỏe mạnh, mang khẩu trang sẽ làm bạn dễ bị
lây nhiễm nhiều bệnh khác hơn, vì virus rất nhỏ, dễ dàng chui qua khẩu trang. Bạn
chỉ mang khẩu trang nếu bạn bị bệnh, và khẩu trang có mục đích là làm giảm việc
lây nhiễm cho người khác (đàm nước mũi nước miếng không văng xa vào người
khác). Dầu là người khỏe mạnh, mỗi khi ho, nhảy mũi, phải dùng khăn hay giấy
lau mặt che mũi và miệng để tránh văng đàm, nước mũi vào người khác.
Virus có thể sống lâu hơn nếu nó dính ở mặt cứng như
sàn nhà, tường, cửa kính, đặc biệt là vật liệu làm bằng kim loại (có nhiệt độ
thấp hơn nhiệt độ không khí khi ở trong bóng mát), như núm cửa, lan can, thang
lầu, v.v. Trong trường hợp này, đeo găng tay có ich hơn khẩu trang.
Rữa tay, tắm, thay quần áo thường xuyên là rất cần thiết.
Rữa tay bằng nước với xà phòng hay với chất rữa có chứa 60% alcohol.
Bạn nên hạn chế việc giao tiếp không cần thiết ở chỗ
đông người như ở chợ, hội hè, đặc biệt là những nơi có máy điều hòa không khí
như siêu thị, rạp hát, phòng hội thảo, nhà thương cao cấp, v.v. Khả năng bị nhiễm
bệnh rất cao nếu tiếp xúc với người có bệnh trong nơi có môi trường kín với máy
điều hòa không khí.
Khả năng bị nhiễm bệnh ít hơn nếu ở trong môi trường
thoáng, ở ngoài công viên, hơn trong nhà đóng kín có bệnh nhân.
Mong rằng những kiến thức căn bản trên sẽ hữu dụng cho
quý vị.
Nguồn: 3.02.2020KHOAHOCNET.COM
